คำว่า Outsider Art ความจริงแล้วไม่ได้ถูกบัญญัติอยู่ในหนังสือประวัติศาสตร์ศิลปะหรือลัทธิทางศิลปะที่แพร่หลายมากนัก คงเพราะเป็นคำจำกัดความของคนกลุ่มเล็กๆ ไม่ได้เป็นลัทธิใหญ่โต แต่ Outsider Art ถูกใช้เป็นคำเรียกกลุ่มคนและลักษณะผลงานศิลปะที่ออกมาจากคนที่ไม่ได้เรียนศิลปะโดยตรง ดูไปดูมาอาจจะคล้ายลัทธิ Naive Art (ศิลปะแบบไร้เดียงสา) อยู่เหมือนกัน
ปรากฎออกมาสองคำสองลัทธิแล้ว คนที่ไม่รู้จักเลยทั้งสองอย่างอาจจะงงกันมากๆ เราเลยขออธิบายกันแบบสั้นๆ รวบรัดๆ
Naive Art หรือ ศิลปะแบบไร้เดียงสา
นาอีฟ นั่นคือลัทธิที่จำกัดความ ศิลปินที่ทำงานศิลปะโดยที่ไม่เคยเรียนศิลปะมาก่อน แต่มีความสามารถและสร้างผลงานออกมาอย่างจริงจัง ซึ่งธรรมชาติของคนที่ไม่เคยได้เรียนศิลปะมาอย่างจริงจังในโรงเรียน มหาวิทยาลัย หรือสถาบันต่างๆ ก็จะมีสไตล์การวาดที่เฉพาะตัว และจะไม่เน้นความถูกต้องของโครงสร้าง หรือแสงเงาใดๆ หรือเรียกกันว่าศิลปะแบบไร้เดียงสานั่นเอง
ศิลปินที่โดดเด่นในลัทธิ Naive ก็อย่างเช่น Henri Rousseau (อ็องรี รูโซ) ศิลปินชาวฝรั่งเศสที่จะชอบวาดต้นไม้ใบหญ้า และมีสัตว์ป่าต่างๆ โดยที่ไม่เคยเรียนศิลปะมาก่อนเลย เพิ่งเริ่มมาทำงานศิลปะจริงจังตอนที่อายุ 40 กว่าๆ แล้วด้วยซ้ำ โดยใช้ธรรมชาติเป็นครูในการสร้างผลงาน
จะเห็นว่าผลงานของรูโซไม่ได้เน้นความถูกต้องด้านโครงสร้าง หรือแสงเงาอะไรเลย ดูเป็นงานที่อยากจะสื่ออะไรก็วาดออกมตรงๆ รูปร่างสัตว์ที่ไม่ต้องถูกต้องตามอนาโตมี แต่ก็สามารถแสดงออกสิ่งที่ต้องการและมีเอกลักษณ์เป็นของตัวเองได้
แล้ว Outsider Art คืออะไร?
ถ้านาอีฟคือศิลปะของคนที่ไม่เคยเรียนศิลปะแล้ว Outsider ก็เป็นศิลปะของคนนอกอีกแบบหนึ่ง ตรงตัวตามความหมาย แต่ Outsider ความจริงแล้วจะเรียกว่าให้ความหมายสองนัยยะ นั่นคือ คนนอกทางศิลปะ และคนนอกทางสังคม ก็ไม่ผิดนัก
ผลงานที่ถูกจัดเข้าอยู่ใน Ousider Art นั่นคือ งานที่ทำออกมาเพื่อระบายความอัดอั้นบางอย่าง หรืองานที่ดูแล้วมีแต่ความอัดอั้นอยู่ในนั้น จากกลุ่มคนที่มีความไม่ปกติทางความคิดและอารมณ์ หรือจะเรียกว่าเป็นผลงานศิลปะของคนที่ป่วยทางจิตก็อาจจะเข้าใจได้ง่ายกว่า
Outsider Art อาจจะไม่เป็นที่คุ้นหูมาก เพราะในบ้านเราไม่ได้ให้ความสนใจกับศิลปะได้ลึกขนาดนั้น แต่ในเมืองนอกนั้น ได้มีการนำศิลปะไปเป็นหนึ่งในการรักษา และเยียวยาผู้ป่วยทางจิต คนที่มีปัญหาทางด้านอารมณ์ หรือแม้แต่ผู้ที่ป่วยเป็นโรคดาวน์ซินโดรม เพราะฉะนั้นผลงานศิลปะของบุคคลกลุ่มนี้จึงออกมามีเอกลักษณ์เฉพาะตัวแบบคนที่ไม่ได้เรียนศิลปะมาก่อน บางคนทำออกมาแบบไม่มีคำอธิบาย ไม่มีใครรู้แรงบันดาลใจ แต่ก็ยังคงสร้างงานศิลปะเรื่อยๆ เพื่อระบายบางสิ่งบางอย่างออกมา บางคนใช้มันเพื่อเป็นการฝึกสมาธิ หรือบางคนมีคำอธิบายสำหรับสิ่งที่ตัวเองทำ มีแรงบันดาลใจ และสามารถบอกได้ว่าต้องการจะสื่ออะไรออกมา
Untitled (2007) ผลงานจาก Beverly Baker ศิลปินชาวอเมริกันที่ป่วยเป็นโรคดาวน์ซินโดรม น่าจะเป็นงานที่อธิบายความเป็น Outsider Art ได้ดีมากๆ งานหนึ่งเลย ด้วยความเป็นนามธรรม ไม่ได้มีรูปอะไรบอกว่าศิลปินได้แรงบันดาลใจจากอะไร แต่อย่างหนึ่งที่สัมผัสได้คงเป็นการต้องการระบายอารมณ์ของศิลปินจากการกดปากกาที่ชัดเจนมากๆ
พอลองเทียบกันดูแล้ว Naive และ Outsider Art นั้นก็ไม่ได้มีความต่างอะไรมากนัก แต่ถ้าให้พูดกันตรงๆ ก็คือ Outsider Art จะมีความเป็นเอกลักษณ์มากกว่า แปลกกว่า หลุดโลกกว่า ดิบเถื่อนกว่า นำเสนออารมณ์เบื้องลึกบางอย่างที่บางทีก็ไม่มีคำอธิบาย
